কিরূপে এই সকল “শাসন” উৎকীর্ণ করাইতে হইবে, যাজ্ঞবল্ক্য-সংহিতায় [আচারাধ্যায়ে রাজধর্ম্ম-প্রকরণে] তাহার কিছু কিছু পরিচয় প্রাপ্ত হওয়া যায়। তাহাতে লিখিত আছে—ভবিষ্যতে যে সকল সাধু নরপাল আবির্ভূত হইবেন, তাঁহাদের অবগতির জন্য, রাজা ভূমি দান করিয়া, তাহার একটি লেখ্য প্রস্তুত করাইবেন। পটে অথবা তাম্রপট্টে রাজমুদ্রা-পরিচিহ্নিত করিয়া, রাজা তাহাতে আত্মবংশের কীর্ত্তিকলাপের উল্লেখ করাইবেন। যথা;—
“दत्वा भूमिं निबन्धं वा कृत्वा लेख्यन्तु कारयेत्।
आगामिभद्रनृपति-परिज्ञानाय पार्थिवः॥३१८॥
पटे वा ताम्रपट्टे वा स-मुद्रोपरिचिह्नितं।
अभिलिख्यात्मनो वंश्यानात्मानञ्च महीपतिः॥३१९॥
प्रतिग्रहपरोमाणं दानच्छेदोपवर्णनं।
स्वहस्तकालसम्पन्नं शासनं कारयेत् स्थिरम्”॥३२०॥
টীকাকার বিজ্ঞানেশ্বর এই শাস্ত্র-বাক্যের ব্যাখ্যা করিতে গিয়া, প্রসঙ্গক্রমে তৎকাল-প্রচলিত রীতির পরিচয় প্রদান করিয়া গিয়াছেন। তিনি লিখিয়া গিয়াছেন,—“কার্পাস-নির্ম্মিত পটে অথবা তাম্রপট্টে বা ফলকে প্রপিতামহ-পিতামহ-পিতৃদেবের বংশবীর্য্যশ্রুতাদি-গুণাবলীর এবং আত্ম-গুণাবলীর উল্লেখ করাইয়া, গ্রহীতার এবং দত্তভূমির পরিচয়সূচক সীমাচিহ্নাদির বিবরণ লিখাইয়া, গরুড়-বরাহাদি-চিহ্নসংযুক্ত স্বকীয় রাজমুদ্রা সংযুক্ত করাইয়া, শক-বৎসরের এবং আপন রাজ্যাব্দের উল্লেখ করাইয়া, রাজা তাম্রশাসন সুসম্পন্ন করাইবেন। যথা,—
“कार्पासिके पटे, ताम्रपट्टे, फलके वा, आत्मनो वंश्यान्, प्रपितामह-पितामह-पितॄन्, बहुवचनस्यार्थवत्त्वाय वंशवीर्य्यश्रुतादिगुणोपवर्णनपूर्व्वकं, अभिलेख्यात्मानं, च-शब्दात् प्रतिग्रहीतारं प्रतिग्रहपरिमाणं दानच्छेदोपवर्णनं चाभिलेख्य, प्रतिगृह्यत इति प्रतिग्रहो निबन्धः, तस्य रूपकादिपरिमाणं, दीयते इति दानं क्षेत्रादि, तस्य च्छेदः, छिद्यते अनेनेति छेदः; नद्यावाटौ निवर्त्तनं तत्परिमाणञ्च तस्योपवर्णनं; अमुकनद्या दक्षिणतोऽयं ग्रामः क्षेत्रं वा, पूर्वतोऽमुकग्रामस्यैतावन्निवर्त्तनं इत्यादि निवर्त्तन-परिमाणं च लेख्यं; एवं आवाटस्य नदी-नगर-वर्त्मादेः सञ्चारित्वेन भूमे र्न्यूनाधिक-भावसम्भावात् तन्निवृत्त्यर्थं; स्वहस्तेन स्वहस्त-लिखितेन, मतं मे अमुकनाम्नः अमुकपुत्रस्य यदत्रोपरिलिखितमित्यनेन सम्पन्नं युक्तं; कालेन च द्विविधेन, शकनृपातीत-रूपेण संवत्सर-रूपेण च कालेन, चन्द्रसूर्य्योपरागादिना सम्पन्नं, स्वमुद्रया गरुड़-वाराहादि-रूपयोपरि
৩
